Medyanın Mizah Nüktesi

Enis Fosforoğlu’nun TRT FM radyosunda hazırlayıp sunduğu “Enis Fosforoğlu’yla 5 Dakika” adlı program, çoğu zaman geleneksel kültürün mizah öğeleriyle bezenmiş ve usta bir tiyatrocunun güldürü deneyimiyle örülmüş eğlenceli bir mizah programı olarak radyo tarihindeki yerini almıştır. “Enis Fosforoğlu’yla 5 Dakika” adlı program mizahın gerektirdiği tüm unsurları içeren bir yapım olarak bir yandan dinleyicilere hoş zaman geçirtirken, bir yandan da iğnelenmesi gereken insanları iğnelemiş, karalanması gerekenleri karalamış, utandırılması gerekenleri utandırmaya çalışmış, ülkedeki olumlu veya olumsuz durumları kimsenin onurunu aşağılamadan herkesin gözü önüne koymuştur.
GIRGIR dergisi, 1980 kuşaklarının ülke gündemindeki olayları öğrenmek ve aynı zamanda gülme gereksinimlerini gidermek için başvurdukları kitle iletişim aracıdır. Gırgır, ülke gündemini öğrenmek ve gülmenin yanı sıra, eleştirilmek istenen kişilerin ve durumların kamuoyu adına konu edildiği bir aktüalite dergisidir ve bu nedenle tam anlamıyla mizah dergisi niteliği taşımaktadır. Cumhurbaşkanından YÖK’ün uygulamalarına, hükümetin icraatından değişik toplumsal grupların yaklaşımlarına kadar herkes derginin ürünlerine konu olurken, mizah okuluna dönüşen dergi yayınları yıllar boyunca kamuoyunda ciddi bir düşünce oluşumunun da kaynağı rolünü oynamıştır.
Kitle iletişim araçları, teknik olanakları çerçevesinde oluşturdukları evrende insanlar için bilgi, duygu, düşünce, eğlence, merak, heyecan ve daha pek çok unsurdan oluşan özel dünyalar kurup insanları bu dünyaların içine çekerek onların yaşamlarına katkıda bulunmaktadır (Cereci, 2002, 102). İnsanların duygu ve düşünce dünyalarına seslenebilecek her türlü malzemeyi, kendi yorumlarıyla çekici biçimde düzenleyen medya çalışanları, sınırsız bir kaynak olan halk kültüründen ve toplumun tarihsel birikiminden de fazlasıyla yararlanmaktadır. Bu kapsamda, içinde mitolojinin, efsanelerin, hikâyelerin, manilerin, bilmecelerin, ezgilerin ve çok sayıda mizah ürününün de bulunduğu geleneksel birikimi değerlendirmektedirler.
Mizah, resmi görüşlerin halka ulaşmasında ve toplum düşüncelerinin ortaya konmasında kullanılan temel araçlardan biridir. Bazen güldürü içermekle birlikte mizah, eleştiri ortamının en etkili aracıdır. Pek çok katı eleştiri, mizah maskesinin hoş görüntüsü ardına gizlenerek hedefine ulaşmaktadır (Pettid, 2003, 128). Mizahın, batıcı iğneleri süslü biçimde örtülmüş eleştirel yanını, geleneksel halk kültürü ince buluşlarla çarpıcı örneklerle ortaya koymuştur.
Halk eleştirilecek durum ve kişiler için en yetkin yöntemleri bulurken, medya da kendi tekniği ve tarzı çerçevesinde eleştiri konusu olabilecek durum ve kişiler için değişik yöntemler kullanmıştır.
Mizah, tüm kitle iletişim araçlarında yoğun bir kullanım materyali olarak değerlendirilmektedir. Medyada kullanılan mizah malzemeleri büyük oranda halk kültürü kaynaklıdır. Halk kültürü içindeki mizah unsurları bazen deforme edilerek, bazen çağdaş koşullara uyarlanarak, ancak özgün iletisini koruyarak medyada kullanılmaktadır. Halk kültürü içindeki mizah unsurları tarihsel birikime dayalı doğal üretimler olduğu için, kitle iletişim araçlarının hedef kitleleri için çok daha etkileyici nitelik taşımaktadır (Smyth, 1986, 255).

Mizah, pek çok kültürde eleştirinin etkin aracı olarak kullanılmıştır. Mizah aracılığıyla çok sayıda kahraman, figür üretilerek eleştirilmek istenen kişi veya kurumlara iletiler aktarılmış, topluma verilmek istenen pek çok ileti, mizahın derin ve süslü üslubu içinde hedefine gönderilmiştir (Gardner, 2002, 69). Gerek güldürünün gerekse güncelliğin aracı olan medya da mizahı, işlevinin temel materyallerinden biri olarak kullanmaktadır.

Halk kültürü içindeki mizah unsurları, halk inançlarından halkın uğraş alanlarına kadar geniş bir alandan beslenmektedir. Mizah ürünleri, bölgeden bölgeye, köyden kente, iklimden iklime, kültürden kültüre de farklılıklar göstermekte, her dönem kendi mizah ürünlerini kültüre katmaktadır (Brunvard, 2001, 65). Halk kültüründen alınan mizah materyalleri kitle iletişim araçlarında kullanılırken de, her kitle iletişim aracının yapısı mizah öğesini kendine göre biçimlendirmektedir.
Dünyanın değişen koşullarlıyla birlikte halk kültürü de sürekli değişmekte ve yenilenmektedir. Ancak tarihin oluşturduğu köklü birikim ve geleneksel değerler korunmaktadır. Yeni gelişen kültür de tarihsel birikim üzerinde biçimlenmektedir. Bu nedenle değişimler, kültürün değerini yitirmesinden çok onun daha da değerlenmesini sağlamaktadır (Koven, 2003, 191). Kitle iletişim araçlarının olaylara ve gündeme yaklaşımı da kültürel dönüşüme koşut olarak değişmekte, mizah anlayışında da fark edilir değişimler olmaktadır.

Geçmiş zamanların masalcıları, şakacı dedeleri, nineleri, bibileri kendilerinden sonra gelen kuşakların yetişmesinde ve yaşamın içinde sağlam temeller üzerinde durmasında rol oynamışlardır. Onlar, içinde çok sayıda mizah öğesi bulunan, ancak aynı zamanda zorlu birer yaşam dersi olan geleneksel değerlerle genç kuşakları eğitmiş, onlara yaşamın inceliklerini öğretmişlerdir (Walker, 2003, 209). Temel işlevleri haber vermek, eğitmek ve eğlendirmek olan medya da en etkili eğitim ve eğlendirme yöntemlerini içeren geleneksel değerlerden uzak kalamamakta, halk kültürünün geleneksel mizah unsurlarıyla bezediği ürünleriyle hedeflerine ulaşmaya çalışmaktadır.

Evrenin sürekli dönüşen ritmi içinde medya kendine her gün yeni oyular ve oyuncular bulurken, halk kültürünün geleneksel oyunları ve kahramanları hiçbir zaman eskimemiş, geleneksel kültüre ve değerlere sahip çıkanlarca her zaman yaşatılmıştır. Medyada çoğu zaman halkın tarihsel birikimine olan ilgisine kayıtsız kalamamış ve geleneksel unsurları çağın takılarıyla donatarak yine halka sunmuştur.

Medyanın iddialı sinyalleri halkın yaratıcı gücüyle ürettiği ürünlerden daha etkilisini bulamadığı için, yapmacıklıkla şaka üretmeye çalışan genç kuşak soytarıların yerine yine halk kültürünü kaynak olarak kullanmaktadır.
Kaynaklar

BRUNVARD, Jan Harold (2001). “Folklore in the News (And, Incidentally, on the Net)”. WESTERN FOLKLORE. Vol. 60. No: 1. S. 47-66.
CERECİ, Sedat (2002). İLETİŞİM KURMAK İNSAN OLMAKTIR. İstanbul: Metropol.
GARDNER, Richard A. (2002). “The Blessing of Living in a Country Where There Are Senryü!”: Humaor in the Response to Aum Shinrikyö”. ASIAN FOLKLORE STUDIES. Vol. 61. No: 1 S. 35-75.
KOVEN, Mikel J. (2003). “Folklore Studies and Popular Film and Television: A Necessary Critical Survey”. The JOURNAL of AMERICAN FOLKLORE. Vol. 116. No: 460. S. 176-195.
PETTID, Michael J. (2003). “May the Gods Strike You Dead! Healing Through Subversion in Shamanic Narratives”. ASIAN FOLKLORE STUDIES. Vol. 62. No: 1. S. 113-132.
SMYTH, Willie (1986). “Challenger Jokes and the Humor of Disaster”. WESTERN FOLKLORE SOCIETY. Vol. 45. No: 4. S. 243-260.
WALKER, Warren S. (2003). “Redemption from Hazardous Vows in Turkish Folklore”. The JOURNAL of AMERICAN FOLKLORE. Vol. 116. No: 460. S. 206-211.
Yorum:
Prof. Dr. Sedat Cereci / Yüzüncü Yıl Üniversitesi Öğretim Üyesi