E-ATIK NEDİR?E-Atıklar Hem Önemli Sorun,Hem de Fırsat

E-Atik Ecology

E-Atık(elektronik atık)küresel olarak elektronik cihaz/aletlerin kullanıcısı tarafından kullanım süresini/hayatını tamamlamasıyla ortaya çıkartılan atıktır.E-atıklar(TV,bilgisayar,yazıcı,telefon,fax, fotokopi makinaları,ekranlar,DVD,VCR,entegre devreler,yarı iletkenler,baskılı devreler,algılayıcılar,kablolar,iPod,MP3,tıbbi cihazlar vs)başlıca plastik,metal(ler)ve cam içermektedir.Bu elektronik atıklar genellikle demonte edildiklerinde,yakıldıklarında veya tekrar kazanım/kullanım için parçalandıklarında tehlikeli maddeler içerebilmektedir Son teknolojik gelişmeler üreticiler için daha az toksik malzeme seçeneği ve daha ucuz geri dönüşüm metodları seçeneği sağlamaktadır.Sonuç olara,E-Atık endüstrisi büyüyen ve gelişen bir pazar konumundadır.

E-ATIK PROBLEMİ NE KADAR BÜYÜKTÜR?
Amerikan Ulusal Sağlık Konseyine göre ABD'de 300-500 milyon kullanım dışı yok etmeye hazır(e-atık kapsamında)bilgisayar bulunmaktadır.Son 50 yıldır da yüzlerce milyon TV satılmıştır ve bunlar kısa süre sonra e-atık olacaktır.E-atıklar belediye atıkları içinde en hızlı büyüyen katı atık cinsidir.Diğer atıklardan 3 kat daha hızla artmaktadır.



elektronik Atık

 E-ATIKLARA ŞİMDİ NE YAPILIYOR?
Tarihsel olarak e-atıklar çöplüklere atılıp dolgu yapılmakta veya diğer atıklarla birlikte yakılmaktadır. ABD'de sadece elektronik ürünlerin yaklaşık %10'u geri dönüştürülmektedir.Bilgisayarların %11-15'i tekrar kullanılmakta veya geri kazanılmaktadır.
E-ATIKLAR ZEHİRLİ/TEHLİKELİ ATIKTIR!
Klorlu solventler, bromlu alev geçiktiriciler,PVC,ağır metaller,plastik ve gazlar elektronik ürünler ve parçalar yapmada,yarı iletken yongalar üretmede, devreler ve disk sürücüler imalinde 1000 üzerinde malzeme kullanılmaktadır.Bir TV katot ışın tüpü(CRT)2-4 kg kurşun,büyük TV ekranı ondan daha fazla kurşun içermektedir.Toprak dolgusundaki ağır metallerin örneğin Pb,Cd ve Hg'nin %40'tan fazlası elektronik alet atıklarından gelmektedir.
RİSKLER NELERDİR?
Kurşun(Pb):Pb'nin sağlık üzerine olumsuz etkileri iyi bilinmektedir Çocuklarda beyin hasarı ve üreme bozuklukları Pb'ye maruziyetten bir çok üründen yasaklanmıştır.CRT tüpleri,eski lehimler ve entegre devreler kurşun içerir.
Cıva (Hg):Düşük dozlarda bile zehirlidir ve beyin ve böbreklere zarar veri. Anne sütüyle geçebilir.Bir çay kaşığının 70'te biri bile 20 acre'lık bir göldeki suyu kirletip yaşayan balıkların yenmesini engeller.
Kadminyum(Cd):Cd insan vücudunda böbrekte birikir ve insanı zehirler. Kırılgan kemiklere etkisi vardır.Yüzeye bindirilmiş aletler, yonga resistörleri,infrared dedektörleri,yarı iletkenler ve eski tip CTR tüpleri Cd içerir.Ayrıca plastiklerde stabilizatör olarak kullanılır
Bromlu Alev Geciktiriciler(BFR):Normal gelişme için hormonal fonksiyonları önemli derecede etkiler.BFR işyeri ve ofislerdeki bilgisayarlar üzerindeki tozlarda bulunmaktadır ve ABD ve İsveç'te anne sütünde çok fazla miktarda rastlanmıştır.
Fosfor(P):CTR tüpün iç yüzünü kaplamak için kullanılır.Kırılan tüplerden oluşan tozların teneffüsü çok risklidir.Fosforun zararı pek fazla bilinmemektedir.
Baryum(Ba):CRT tüpünden radyasyonu azaltmak için kullanılır Kısa süre Ba maruziyeti beyin şişmesine,kas zayıflığına,kalp ve karaciğer hastalığına neden olabilmektedir.
Altı Değerlikli Krom(Cr+6):Korozyon koruması ve işlenmemiş galvaniz çelik levhalar ve serleştirilmiş çelik için kullanılır.DNA hasarı ve astimik bronşite sebep olabilir.
Berilyum(Be):Ana kart ve bağlantılarda bulunur.Son zamanlarda Be kanserojen olarak sınıflanmaktadır.
Plastikler:Bir bilgisayarda ortalama 7 kg civarında PVC'de içeren plastik bulunur.Belli sıcaklıkta yandığında dioksin oluşur.Plastik kombinasyonları basılı devrelerde,PVC en tehlikeli plastiktir.


Geri Dönüşüm

E-ATIK GERİ DÖNÜŞÜM PAZARININ BÜYÜKLÜĞÜ NE KADARDIR? Bussiness Communications Company Inc.'in 2005-Haziran tarihli Elektronik Atık Kazanma İşi Raporuna göre dünya genelinde elektronik atık pazarı ortalama yıllık büyüme hızı 2004 yılında 7.2 milyar dolardan 2009'da 11 milyar dolara %8.8 hızla artacaktır.2004-2009 yılları arasında küresel E-Atık pazarında geri dönüşen metallerin satışı 2004'te 4236 milyon $'dan yıllık %8.1 artışla 2009'da 6245$'a artacaktır.Geri dönüştürülen plastik pazarı 2004'te 2552 milyon $'dan yıllık %10.2 artışla 4157 milyon $'a artacaktır.Geri dönüştürülen cam/silika 2004'te 41 milyon $'dan yıllık %7.5 artışla 59 milyon $'a çıkacaktır.Genelde müşteri kullanımı sonrasında açığa çıkan e-atık pazarı gelecek 5 yıl içinde güçlü olacaktır.Bundan sonra elektronik malzemelerin yapımında kullanılacak hammaddelerde beşikten-mezara kadar tehlikeli atıklar içermemesi ve çevre dostu olması özelliği aranacaktır.E-Atık geri dönüşümü hem çevreyi korur hem de uygun ortamlarda yapıldığında yeni iş sahaları açabilir.

ABD'DE E-ATIK DURUMU NEDİR?
Küresel anlamda bilgi çağına giren toplumların oluşturdukları e-atıklar çok hızla artmaktadır.Belediye atıkları içinde en hızlı büyüme e-atıklarda olmaktadır.Gelişmiş ülkelerde e-atıklar katı atığın %1'ini oluştururken bu 2010'da %2'ye çıkacağı tahmin edilmektedir.Gelişmekte olan ülkelerde ise e-atıklar katı atıkların %0.01-%1 arasında değişmektedir.Ancak Çin ve diğer gelişmekte olan ülkelerde e-atık miktarı gelecek beş yılda üç katına çıkma potansiyeli vardır.ABD'de elektrik-elektronik aletler ABD'nin toplam milli üretiminin %6'sıdır.10 yıl önce bu oran %1'ler civarındaydı.

Aynı zamana,elektronik cihazların ömürleri/kullanım süreleri azalmaktadır yani modası daha çabuk geçmektedir.Bilgisayar satışları küresel olarak yıllık %10 artmaktadır.DVD satışları her yıl ikiye katlanmaktadır.Bu cihazların kullanım süreleri kısalmaktadır. TV'ler 10 yıl, bilgisayarlar 2-3 yıl kullanılmaktadır. Maalesef elektronik üreticileri ve devlet e-atıklarla ilgili yeterince hızlı politika ve pratik oluşturamamaktadır. Sonuç olarak yüksek oranda elektronik atık çevreye tehlikeli maddeler bırakarak belediye çöplüklerine katı atık olarak gitmektedir.
ABD_Kalifornia'da her gün 10000'den fazla bilgisayar ve TV kullanılmaz duruma gelip,e-atık olmaktadır.Kalifornia Eyaletinde altı milyondan fazla stokta bilgisayar ve TV atığı vardır.Kaliforniya'da bilgisayar ve TV alınırken tüketiciye bunların atıklarını yok etmek için 10-35 $ vergi ödetilir.1-Temmuz 2004'ten itibaren elektronik satıcıları e-atık geri dönüşüm parası/vergisi toplayacaktır.15 inçten küçük ekranlardan 6,15-35 inç arası 8 ve 35 inç üstü ekranlardan 10 $ e-atık geri dönüşüm parası alınacaktır.Bu paralar e-atık geridönüşüm/ kazanım fonlarında toplanacaktır.Geri dönüşüm parası almayan satıcılara 2500-5000$ ceza kesilecektir.1-Temmuz 2005'ten itibaren ise elektronik üreticileri bir önceki yıl ürettikleri tüm ürünlerin dökümünü ve bunların içindeki tehlikeli madde miktarlarını beyan etmek zorunda olacaktır.

ABD,E-Atık geri dönüşümünde ya e-atıkları Asya'daki ülkelere ihraç etmekte, ya hapisha-nelerdeki ucuz iş gücü suçlular kullanılarak yada tehlikeli çalışma koşullarında geri dönüştürmektedir.Geri dönüşümün ucuzlaması için elektronik üreticilerinin daha az toksik malzeme kullanması daha doğru olacaktır. Sonuç olarak hızla artan E-Atıkların uygun yöntemlerle geri kazanımı hem çevreci(çevre daha az kirletilecek) hem de önemli ölçüde iş sahası yaratabilecek önemli bir Pazar olmaktadır

TÜRKİYE'DE ELEKTRONİK EŞYA ÜRETİMİNİN DURUMUNA BAKIŞ
Türkiye'de DPT verilerine göre 2000 yılında yaklaşık 30 milyon TV ve 2003 yılında 26 milyondan fazla mobil telefon bulunmaktadır.2003 yılında sabit telefon abone sayısı 19 milyona yakındır.

Türkiye Beyaz Eşya Sanayicileri Derneği'nin verilerine göre,geçenyıl Ocak-Temmuz döneminde 6 milyon 720 bin 995 adet olan buzdolabı otomatik çamaşır makinesi,bulaşık makinesi ve fırından oluşan beyaz eşya üretimi,bu yıl aynı dönemde yüzde 0.91 kayıpla 6 milyon 659 bin 560 adete gerilemiştir. İhracat ise aynı dönemde yüzde 5.3 artışla 4 milyon 128 bin 192 adetten, 4 milyon 347 bin 133 adete yükseldi.Ocak-Temmuz 2004 döneminde 245 bin 592 adet olan toplam ithalat yüzde 6.99 oranında azalarak 228 bin 414 adete gerilerken,iç satışlar yüzde 2.97 artışla 2 milyon 821 bin 149 adetten 2 milyon 904 bin 845 adete çıktı.
Bu dönemde buzdolabı üretimi 3 milyon 60 bin 739, otomatik çamaşır makinesi üretimi 2 milyon 293 bin 242,bulaşık makinesi üretimi 427 bin 319,fırın üretimi de 878 bin 260 adet olarak gerçekleşti.Buzdolabı ihracatı 2 milyon 232 bin 991,otomatik çamaşır makinesi ihracatı 1 milyon 344 fırın ihracatı da 583 bin 723 oldu.Türkiye Beyaz Eşya Sanayicileri Derneği üyesi şirketler,Arçelik,BSH,Indesit Company BES,Türk Demirdöküm,Teba,Vestel Beyaz Eşya'dan oluşuyor

Türkiye'de 2001 yılında 8 milyondan fazla renkli TV üretimi yapılmıştır. Vestel yılda 7 milyon TV,1.5 milyon buzdolabı,1 milyon çamaşır makinesi, 0.3 milyon klima üretim kapasitesine sahiptir.Ülkemizde hızla e-atıklar oluşmakta olup bunların geri dönüşümü için projelerin oluşturulması gerekmektedir.
Kaynak:
Prof.Dr.Muammer Kaya,Eskişehir-Osmangazi Üniversitesi,
Teknoloji Araştırma Merkezi(TEKAM)Müdürü,email:mkaya@ogu.edu.tr